ความสำคัญของเมืองนครราชสีมา ในรัชสมัยพระบาทสมเด็จพระจุลจอมเกล้าเจ้าอยู่หัว (พ.ศ. 2411-2453)

วิทยานิพนธ์นี้ มุ่งศึกษาบทบาทความสำคัญของเมืองนครราชสีมา ตั้งแต่เมื่อแรกเข้ามาเป็นดินแดนส่วนหนึ่งของอาณาจักรไทยในสมัยกรุงศรีอยุธยา ชี้ให้เห็นถึงอำนาจและอิทธิพลทางการเมืองของเมืองนครราชสีมาที่มีต่อหัวเมืองอื่นๆ บนภาคตะวันออกเฉียงเหนือ ซึ่งมีแนวโน้มเพิ่มสูงขึ้นเรื่อยๆ นครราชสีมามีฐานะเป็นหัวเมืองโทที่มีลักษณะเด่นกว่าหัวเมืองโทอื่นๆ เพราะมีสถานที่ตั้งเป็นหัวเมืองชายแดนที่สำคัญทางด้านทิศตะวันออกของกรุงศรีอยุธยา ในสมัยรัตนโกสินทร์ภายหลังกบฏเจ้าอนุวงศ์เวียงจันทร์เมื่อ พ.ศ. 2369 ในรัชสมัยพระบาทสมเด็จพระนั่งเกล้าเจ้าอยู่หัวนั้น นครราชสีมาได้รับการยกฐานะเป็นหัวเมืองเอกที่มีอำนาจปกครองดูแลหัวเมืองบนที่ราบสูงโคราช และหัวเมืองประเทศราชลาว ในระยะที่มหาอำนาจยุโรปกำลังดำเนินนโยบายแผ่อิทธิพลและขยายอำนาจทางการเมือง เข้ามาในดินแดนเอเชียตะวันออกเฉียงใต้ ประเทศไทยก็ไม่อาจรอดพ้นจากการคุกคามของมหาอำนาจได้ ในรัชสมัยพระบาทสมเด็จพระจุลจอมเกล้าเจ้าอยู่หัว ความบีบคั้นทางการเมืองซึ่งเกิดขึ้นจากภายนอกประเทศทวีความรุนแรงมากยิ่งขึ้น โดยเฉพาะอย่างยิ่งการแผ่อิทธิพลทางการเมืองของมหาอำนาจฝรั่งเศสเข้ามาทางภาคตะวันออกเฉียงเหนือของประเทศไทย ทำให้รัฐบาลเริ่มหวั่นวิตกอย่างมากว่า อาจจะต้องสูญเสียอำนาจในการปกครองเหนือดินแดนทางภาคนี้ไป ฉะนั้น พระบาทสมเด็จพระจุลจอมเกล้าเจ้าอยู่หัวจึงทรงปรับปรุงการปกครองดินแดนทางภาคนี้ให้รัดกุมยิ่งขึ้น ทรงเริ่มต้นจากการปรับปรุงการปกครองหัวเมืองภาคตะวันออกเฉียงเหนือในปี พ.ศ. 2433 และต่อมาในปี พ.ศ. 2435 ทรงปฏิรูปการปกครองส่วนภูมิภาคทั่วพระราชอาณาจักร แม้ว่าเจ้าเมืองนครราชสีมาจะถูกตัดทอนอำนาจทางการเมืองลงบ้างตั้งแต่ พ.ศ. 2433 แล้วก็ตาม แต่กรุงเทพฯ ก็ยังคงเห็นความสำคัญของเมืองนครราชสีมา และใช้เมืองนี้เป็นฐานกำลังในการรักษาอำนาจการปกครองของรัฐบาลกลาง เหนือหัวเมืองทางภาคตะวันออกเฉียงเหนือ การสร้างทางรถไฟสายกรุงเทพฯ – นครราชสีมา แสดงให้เห็นว่ากรุงเทพฯ เห็นความสำคัญของหัวเมืองภาคตะวันออกเฉียงเหนือมากยิ่งขึ้น และต้องการเข้ามาดูแลปกครองอย่างใกล้ชิดกว่าแต่ก่อน นอกจากนี้ กรุงเทพฯ ยังให้ความสำคัญแก่เมืองนครราชสีมาในฐานะเป็นแหล่งยุทธศาสตร์ เป็นแหล่งกำลังทหาร เป็นที่มั่นในการสู้รบในกรณีที่อาจจะเกิดสงครามกับฝรั่งเศสขึ้นได้ กำลังทหารของเมืองนครราชสีมามีส่วนสนับสนุนให้กรุงเทพฯ สามารถขยายอำนาจการปกครองเหนือหัวเมืองอีสานทั้งหมดได้เป็นผลสำเร็จ ยิ่งไปกว่านั้น นครราชสีมายังเป็นตัวอย่างของการยอมรับอำนาจของรัฐบาลกลางและการผสมกลมกลืนกันในทางสังคมและวัฒนธรรมของชาวกรุงเทพฯ และชาวอีสานอีกด้วย